واکسن‌های کوبایی مرحله تست حیوانی و مرحله اول و دوم کارآزمایی بالینی را با موفقیت را پشت سر گذاشته‌اند. با وجود این به دلیل نرخ پایین گسترش کووید-۱۹ در این کشور و از سوی دیگر محدودیت‌های مالی کوبا برای واردات مواد اولیه مورد نیاز به منظور تولید انبوه واکسن به دلیل تحریم‌های ایالات‌متحده، این کشور نیاز به همکاری‌های بین‌المللی با کشورهای دیگر، در جهت مطالعه گسترده‌تر اثرگذاری این واکسن و تولید انبوه واکسن خواهد داشت.
به گزارش نباء خبر،در دهه‌های اخیر بسیاری از کشورهایی که در دوران صنعتی‌شدن از ابرقدرت‌های جهانی جا مانده و حتی تحت سلطه آنها در آمده‌بودند، توانستند با توسعه این فناوری‌های دانش‌محور عقب‌ماندگی‌های خود را جبران کرده و حتی گوی سبقت را در توسعه فناوری‌های جدید مانند فناوری اطلاعات و ارتباطات، فناوری نانو و زیست‌فناوری و… بربایند.
کوبا از جمله مثال‌های خوب برای این تلاش به شمار می‌رود که پس از سال‌ها مبارزه برای استقلال‌طلبی، با ارزش‌آفرینی در توسعه فناوری‌های جدید به‌ویژه حوزه فناوری‌های زیستی و تولیدات دارویی، علاوه بر رفع وابستگی از ابرقدرت‌ها در حوزه سلامت، گام بزرگی در جهت تولید داروهای زیست‌فناوری و حسگرهای زیستی در عرصه بین‌المللی برداشته‌است. کوبا امروز یکی از جدی‌ترین تولیدکنندگان بین‌المللی واکسن علیه بیماری‌های مختلف با شیوه‌های زیست‌فناوری به شمار می‌رود. با وجود تحریم‌های وضع شده علیه این کشور، حالا محققان کوبایی پس از تحقیقات گسترده در مورد چند گزینه واکسن علیه کووید-۱۹، مراحل اول و دوم کارآزمایی بالینی را برای دو نمونه از واکسن‌های خود با موفقیت به پایان رسانده‌اند و آماده انجام مراحل نهایی کارآزمایی و تولید انبوه این واکسن‌ها هستند. نمونه‌ای که با توجه به سابقه درخشان کوبا در تولید واکسن به نظر می‌رسد به زودی یکی از گزینه‌های اصلی واکسیناسیون علیه کووید-۱۹ و ضامن دسترسی آسان‌تر کشورها به دور از سوگیری‌های سیاسی به واکسنی مؤثر علیه این عالم‌گیری در جهان باشد. در ادامه با مروری بر فعالیت‌های کوبا در حوزه زیست‌فناوری، ظرفیت‌ها و چالش‌های این کشور در مسیر تولید واکسن کووید-۱۹ را بررسی خواهیم کرد.
کوبا بر خلاف تصور بسیاری از ما که آن را به عنوان یک کشور جزیره‌ای کوچک و در حال توسعه دریای کارائیب می‌شناسیم، از جمله کشورهایی است که در حوزه سلامت و تولیدات دارویی در جهان حرف‌های زیادی برای گفتن دارد. این بُعد توانمند که اغلب لابه‌لای جنجال‌های پر هیاهوی اخبار بین‌المللی از گوشمان دور مانده‌است، بر اساس ایده‌های فیدل کاسترو، سیاستمدار انقلابی کوبا در زمان انقلاب ضد آمریکایی کوبا در سال ۱۳۳۷/۱۹۵۹ پایه‌گذاری شده‌است.
در آن زمان کاسترو به عنوان رهبر تحولات اجتماعی کوبا در تلاش بود این توانایی را در داخل کشور به وجود بیاورد که مردم برای نیازهای ضروری خود از جمله داروهای مورد نیازشان بتوانند از تولیدات داخلی استفاده کنند و سلامتشان وابسته به بیگانگان نباشد. به همین جهت بودجه کلانی به تأسیس آزمایشگاه‌ها و پژوهشگاه‌های تحقیقاتی با اولویت پژوهش روی درمان بیماری‌هایی که مردم کوبا با آن درگیر بودند، اختصاص داده‌شد.
از دهه ۱۹۸۰ تاکنون معادل یک میلیارد دلار آمریکا از بودجه دولت صرف سرمایه‌گذاری در حوزه برنامه‌های زیست‌فناوری شده که نتیجه آن دستاوردهای خوبی در این حوزه بوده‌است. کوبا در حال حاضر از ۸۵۷داروی دارای تأییدیه مصرف در کوبا، ۵۶۹دارو را به صورت داخلی تولید می‌کند اما این تولیدات بیشتر در چه زمینه‌هایی معطوف شده‌است؟
در دهه ۱۹۷۰ اینترفرون به عنوان یک داروی ارزشمند در درمان سرطان شناخته شد. با این وجود به دلیل فرآیند دشواری که برای به دست‌آوردن این پروتئین از گلبول‌های سفید خون افراد اهداکننده وجود داشت، تحقیقات برای یافتن روش ساده‌تری برای تولید اینترفرون ادامه داشت. در آن سال‌ها دانشمندان کوبایی اولین محققانی بودند که موفق به تولید این پروتئین به صورت نوترکیب در مقیاس بالا برای مصارف درمانی شدند. این محصول که اینترفرون آلفا۲بی یا اینترفرون نوترکیب (IFNrec) نام داشت، موجب تحریک سیستم ایمنی برای حمله به سلول‌های سرطانی می‌شد و حتی از تکثیر برخی انواع ویروس‌ها در بدن نیز جلوگیری می‌کرد. این دارو همچنان به عنوان یکی از داروها در درمان برخی از انواع سرطان‌ها و درمان‌های ضد ویروسی تجویز می‌شود. کوبا نیز پس از بنیانگذاری این روش درمانی، روش تولید انبوه این دارو را برای استفاده در سایر کشورها منتشر کرد؛ جالب است بدانید این داروی ضد ویروسی در اوایل شیوع کووید-۱۹ در چین از جمله داروهای مورد استفاده برای بیماران بود.
از زمان احداث مرکز تخصصی تحقیقات واکسن فینلی (Finlay Institute) در این کشور در سال ۱۳۶۹/ ۱۹۹۱، بسیاری از واکسن‌های مؤثر جهان در پیشگیری از بیماری‌ها در کوبا ساخته شده‌است.
اولین واکسن تولید شده در این مرکز که به صورت گسترده مورد استفاده قرار گرفت، مربوط به همه‌گیری گسترده مننژیت B در کوبا و برزیل بود. در آن زمان محققی که این واکسن را شناسایی کرده‌بود، برای نشان‌دادن بی‌خطر بودن آن و جلب اطمینان مردم، ابتدا واکسن را به خود و فرزندانش تزریق کرد و پس از آن این واکسن در سراسر کوبا مورد استفاده قرار گرفت و حتی اجباری شد. این واکسن اولین واکسن در برابر بیماری مننژیت B بود. در حال حاضر نرخ این بیماری در کوبا در حدود ۲/۰درصد برآورد می‌شود که کمترین میزان ابتلا در میان کشورهای جهان و نشانه موفقیت این واکسن است.
از دیگر موفقیت‌های کوبا در حوزه تولید واکسن، می‌توان به تولید اولین نمونه واکسن‌های نیمه‌سنتزی در سال ۱۳۷۲/۱۹۹۴ اشاره کرد که تحول بزرگی را در دنیای واکسن‌ها به وجود آورد. این واکسن که علیه بیماری باکتریایی هموفیلوس آنفلوآنزا نوعB تولید شده‌بود، در حال‌حاضر از جمله واکسن‌هایی است که در برنامه واکسیناسیون تمام نوزادان کوبایی قرار دارد.
اما یکی از مهم‌ترین دستاوردهای محققان کوبایی در طول سه دهه فعالیت پرتلاشی که داشتند، تولید واکسن علیه ویروس هپاتیت B است که خیلی زود به کشورهای مختلف صادر شد و امروز بیش از ۳۰کشور در سراسر دنیا از آن استفاده می‌کنند. تولید فناوری‌های پیشرفته بر پایه امکانات موجود
کمبود منابع مالی و دشواری تهیه برخی مواد اولیه نیز در پیشرفت‌های حیرت‌آور محققان این کشور در توسعه فناری‌های زیستی ارزان‌قیمت بسیار مؤثر بوده‌است. تولید حسگرهایی برای شناسایی عفونت‌ها در بدن بر پایه شکر از جمله همین دستاوردها به شمار می‌رود. از آنجا که شکر به وفور در شکل‌های گوناگون در کوبا در دسترس و ارزان‌قیمت است، محققان دانشگاهی هاوانا از نوعی مولکول قندی پیچیده به نام سیکلودکسترین برای تولید حسگرهای زیستی شناساگر عفونت‌ها استفاده کرده‌اند. این مولکول‌های قندی می‌توانند مولکول‌های کوچک مانند نیتریک‌اکسید را که یکی از شاخص‌های کلیدی در شوک‌های عفونی است، از یکدیگر افتراق دهند. تلاش برای استفاده بهینه از تمام ظرفیت‌های موجود از دیگر دلایل پیشرفت چشمگیر کوبا در حوزه زیست‌فناوری با وجود تمام محدودیت‌ها و کمبود منابع مالی به شمار می‌رود.
علاوه بر شکر، سیگارهای کوبایی نیز شهرت جهانی دارند و مصرف بالای سیگار کوبایی‌ها موجب شده این کشور همواره با نرخ صعودی ابتلا به سرطان ریه مواجه باشد. به همین جهت از ۳۰سال پیش پژوهش در حوزه پیشگیری و درمان سرطان ریه در اولویت‌های نظام سلامت کوبا بوده است. کیماوکس-ای‌جی‌اف، واکسنی برای درمان نوعی سرطان ریه به نام ان‌اس‌سی‌ال‌سی (نوع شایع سرطان ریه که تهاجم کمتری دارد و بهتر به روش‌های درمانی پاسخ می‌دهد) است، از جمله دستاوردهای کوبا در زمینه درمان سرطان ریه است.
کیماوکس-ای‌جی‌اف با تحریک سیستم ایمنی بدن برای تولید آنتی‌بادی بیشتر می‌تواند سلول‌های سرطانی را از بین ببرد. این واکسن برای استفاده پیش یا همزمان با سایر روش‌های درمانی مانند شیمی‌درمانی و پرتودرمانی تجویز می‌شود و با ممانعت از رشد تومور سرطانی کیفیت زندگی فرد مبتلا را ارتقا می‌دهد. مراحل بررسی بالینی این روش درمانی در بسیاری از کشورهای دنیا از جمله بریتانیا، استرالیا و حتی ایالات‌متحده که در دوران ریاست‌جمهوری ترامپ محدودیت‌های مسافرتی و تجارتی متعددی را علیه این کشور وضع کرده بود، در جریان است. با وجود محدودیت‌های سیاسی میان ایالات‌متحده و کوبا درهای تبادلات علمی میان این دو کشور کاملا باز است و حتی در سال۱۳۹۵ تفاهم‌نامه همکاری میان مرکز تحقیقات سرطان روزول‌پارک نیویورک و طرح تحقیقاتی کیماوکس-ای‌جی‌اف شکل گرفت.
اگرچه در ماه‌های اخیر کشورهای آمریکای لاتین به محلی برای بررسی‌های بالینی واکسن‌های کووید-۱۹ تولید شده در کشورهای صنعتی تبدیل شده‌اند، کوبا تنها کشوری از این منطقه بود که از میان چند نامزد واکسنی که در مراحل تحقیقاتی روی آنها کار کرده، دو واکسن را وارد فاز مطالعات بالینی کرده است. هر دو این واکسن‌ها که با نام سوورین۱ و سوورین۲(Sovereign1،۲) شناخته می‌شوند، واکسن‌های بر پایه پروتئین‌های سطحی ویروس که مسؤول اتصال به گیرنده هستند که به صورت نوترکیب تولید شده‌اند.
به گفته خوزه مویا، نماینده سازمان بهداشت پان آمریکا(PAHO) در کوبا، در صورت موفقیت این واکسن‌ها، امکان دسترسی کشورهای آمریکای لاتین که ممکن است در تکاپوی اخیر کشورهای صنعتی پردرآمد برای خرید واکسن جا مانده باشند، به واکسنی کارآمد از سوی دفتر منطقه‌ای سازمان جهانی بهداشت در منطقه آمریکای جنوبی فراهم خواهد شد.
البته به دلیل این که واکسن‌های کوبایی هنوز مراحل کارآزمایی بالینی را تکمیل نکرده‌اند، در فهرست برنامه همکاری جهانی برای واکسیناسیون علیه کووید-۱۹ (COVAX) وارد نشده‌اند. واکسن‌های کوبایی مرحله تست حیوانی و مرحله اول و دوم کارآزمایی بالینی را با موفقیت را پشت سر گذاشته‌اند. با وجود این به دلیل نرخ پایین گسترش کووید-۱۹ در این کشور و از سوی دیگر محدودیت‌های مالی کوبا برای واردات مواد اولیه مورد نیاز به منظور تولید انبوه واکسن به دلیل تحریم‌های ایالات‌متحده، این کشور نیاز به همکاری‌های بین‌المللی با کشورهای دیگر، در جهت مطالعه گسترده‌تر اثرگذاری این واکسن و تولید انبوه واکسن خواهد داشت. به همین دلیل مذاکراتی میان کوبا و کشورهای مختلف برای همکاری در تولید واکسن شکل گرفت. در حال حاضر کشور ما، نخستین کشوری است که موفق به عقد قرارداد همکاری برای انتقال دانش‌فنی تولید پیشرفته‌ترین واکسن کوبایی علیه کووید-۱۹ شده است.
کوبا از جمله کشورهایی است که به دلیل سیاستگذاری‌های سلطه‌جویانه ایالات متحده، از سال‌های دور در حال مبارزه بوده و حتی در سال‌های اخیر نیز با محدودیت‌های سیاسی-اقتصادی و تحریم‌های متعددی در روابط بین‌الملل روبه‌رو بوده است.
با وجود تمام محدودیت‌هایی که بدون شک بر بودجه‌های تحقیقاتی و مواد و لوازم مورد نیاز مراکز تحقیقاتی و حقوق دریافتی محققان اثرگذار است، به دلیل فرهنگی که در راستای ارزش‌گذاری به مقام محققان و دانشمندان در این کشور شکل گرفته و احترامی که مردم برای این گروه به عنوان قهرمانان مبارزه علمی کشور قائل هستند، کوبا شاهد کمترین میزان مهاجرت و فرار مغزهاست.
به همین دلیل کوبا با کمک محققان خود توانسته است در لبه‌های توسعه دانش زیست‌فناوری گام بردارد و به عنوان یکی از قوی‌ترین کشورهای جهان در حوزه تولیدات دارویی و فرآورده‌های زیست‌فناوری، هشت واکسن از ۱۲واکسن برنامه واکسیناسیون کشورش را داخلی‌سازی کند و حتی میلیاردها دوز واکسن را نیز به بیش از ۴۰ کشور جهان صادر کند.
انتقال دانش تولید واکسن از کوبا تا ایران
بر اساس گمانه‌زنی خبرگزاری رویترز، شرایط مشابه ایران و کوبا در برابر تحریم‌های ناجوانمردانه ایالات متحده، فرصتی را فراهم آورد تا این دو کشور تصمیم بگیرند با هم‌افزایی ظرفیت‌های موجود خود در همکاری با یکدیگر، امکان تولید سریع واکسنی مؤثر علیه کووید-۱۹ را افزایش دهند. تحریم‌هایی که اگرچه گفته می‌شود مشمول دارو نیست اما در عمل موجب می‌شود برخی شرکت‌های دارویی خارجی علاقه‌ای به معامله با این کشورها نداشته باشند.
بر این اساس، ۱۹دی قراردادی میان شرکت بیو کوبا فراما به عنوان شرکت تولیدکننده واکسن سوورین۲ و انستیتو پاستور ایران برای انتقال دانش‌فنی تولید این واکسن و همچنین انجام مرحله سوم کارآزمایی بالینی آن در ایران همزمان با انجام آن در هاوانا منعقد شد.
دکتر پیام طبرسی، عضو کمیته علمی ستاد ملی کرونا و از محققان واکسن کووایران برکت در گفت‌وگو با همشهری، در خصوص علت این انتخاب برای همکاری در تولید واکسن توضیح می‌دهد: «پیش از این، کوبا در زمینه تولید واکسن هپاتیتB با ایران همکاری‌های خوبی داشته و جدا از این مساله، نظام سلامت کوبا از نظر عدالت در سلامت، رتبه اول را در دنیا دارد. این کشور توانسته به‌خوبی شیوع کرونا را مدیریت و کنترل کند و در زمینه پزشکی و درمانی در دنیا معروف است.»
بر اساس اعلام مرکز تخصصی تحقیقات واکسن فینلی که مسؤول تولید سوورین۲ است در حساب کاربری توییتر این شرکت، این هم‌افزایی هر دو کشور را قادر می‌سازد تا با سرعت بیشتری در ایمن‌سازی علیه کووید-۱۹ پیشروی کنند.
شکل‌گیری این همکاری علاوه بر افزایش ظرفیت تولید انبوه واکسن با استفاده از منابع و تجهیزات موجود در ایران، می‌تواند به بررسی دقیق‌تر کارآزمایی بالینی این واکسن نیز با توجه به نرخ بالاتر ابتلا به بیماری کووید-۱۹ در کشور کمک کند. بر اساس اعلام وزارت بهداشت، قرار است مطالعات بالینی مرحله سوم این واکسن از پایان سال جاری در کشور آغاز شود و در صورت نتیجه‌بخش بودن، به عنوان یکی از واکسن‌های مؤثر علیه کووید-۱۹ در کنار واکسن ساخت ایران و سایر گزینه‌های مورد تأیید خارجی به صورت گسترده در کشور توزیع شود. بر اساس اعلام مقامات رسمی کوبا، این کشور در نظر دارد واکسیناسیون مردمش با واکسن‌های کوبایی را در نیمه اول سال میلادی جاری پیش ببرد و برنامه‌ای برای واردات واکسن به این کشور اعلام نشده است.
